ΕΠΙΤΗΔΕΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΕΤΕΣ
Δημήτρης Κ. Μπάκας
Προοίμιο
Ο Κόσμος, στον οποίο σήμερα ζούμε, είναι κατά πολλούς ο καλύτερος, που υπήρξε ποτέ. Και έχουν δίκαιο μέχρι ενός σημείου όσοι πιστεύουν σε αυτό. Τουλάχιστον από μερικές πολύ ενδιαφέρουσες πλευρές ο άνθρωπος σήμερα ζει σε πιο ανθρώπινο περιβάλλον, αν και η ανθρωπινότητα βρίσκεται σε ύφεση. Οι επιστήμες και η τεχνολογία με τα αξιοθαύμαστα επιτεύγματά τους έχουν προσφέρει ανεκτίμητη ενέργεια στον άνθρωπο, με την οποία ξεπέρασε ανυπέρβλητες δυσκολίες και ουσιαστικά αισθάνεται ως εάν να είναι κυρίαρχος των φυσικών δυνάμεων. Έχει την αίσθηση ότι τα πάντα έγιναν για τον άνθρωπο! Η παραγωγή υλικών κυρίως αγαθών, οι διευκολύνσεις στην επικοινωνία και τις μετακινήσεις, η παροχή υγιεινής προστασίας και τόσα άλλα θαυμαστάέκαναν τη ζωή μας πιο άνετη και ευχάριστη. Η τελική ευτυχία και η ολβιότητα, όμως, παραμένουν όνειρο απατηλό.
Ο ορυμαγδός των ανεξέλεγκτων πληροφοριών με σκοπό τη δήθεν καλύτερη ενημέρωσή μας μεταδίδεταιακαριαία σε ολόκληρο τον Πλανήτη μας, που ήδη έχει καταστεί ένα μεγάλο «χωριό», λόγω τεχνολογίας, χωρίς όμως να έχει αποκτήσει και ουσιαστικά συνάμα τις ευεργετικές πλευρές μιας αντίστοιχης κοινότητας.Ανθρώπινη συνοχή δεν υπάρχει. Ο καθένας μαςενδιαφέρεται βασικά για τον εαυτό του παρά για το σύνολο. Κυριαρχεί το ατομικό συμφέρον και αγνοείται εσκεμμένα η απόλυτη συνάρτησή του με το γενικό καλό.
Κάθε κακό και κάθε έγκλημα προβάλλεται ως είδηση αστραπιαία γιατί «πουλάει» και όχι από ανθρωπιά, συμπόνοια και ενδιαφέρον για φροντίδα. Τα επιτεύγματα, κυρίως εμπορικού χαρακτήρα, προβάλλονται γιαεντυπωσιασμό, μίμηση και προσέλκυση πελατών- καταναλωτών, άρα κέρδους οικονομικού. Σπανιότατα ακούγεται κάποιος καλός λόγος, πλην ίσως την ώρα του θανάτου του, για κάποιον που είχε αγαθό και ανθρώπινο χαρακτήρα. Σε μια εποχή πλήρως εμπορευματοποιημένη, με θεοποιημένο το χρήμα και το υλικό κέρδος, με θύμα τον ίδιο τον άνθρωπο, αναπτύσσονται και προβάλλονται οι κάθε είδους επιτηδειότητες και επιδεξιότητες.Αγνοούνται οι πνευματικές αρετές που καθιστούν τον άνθρωπο Άνθρωπο. Οι ποιότητες εκείνες που θεμελιώνουν την ανθρωπινότητα των προσώπων-ατόμων .
Εισαγωγή
Αρετή είναι μια ποιοτική υπεροχή και όχι μια απλή ικανότητα. Είμαστε, όμως, υποχρεωμένοι πρώτιστα να διακρίνουμε το τι εννοούμε αρετή ενός πράγματος, εργαλείου, φυτού ή άλλου έμβιου όντος και τι εννοούμε ανθρώπινη αρετή. Τεράστια η διαφορά!
Αρετή ενός πράγματος είναι, ό,τι συνιστά την αξία του. Το καλό μαχαίρι υπερέχει στην κοπή. Το καλό φάρμακο υπερέχει στη θεραπεία και το καλό δηλητήριο υπερέχει στην αφαίρεση της ζωής. Οι ποιότητες αυτές είναι ανεξάρτητες από τον τρόπο που χρησιμοποιούνται, όπως και από τον στόχο που εξυπηρετούν. Για ένα ζώο αρετή είναι ένα χαρακτηριστικό που του προσδίδει μια υπεροχή. Το ελάφι π.χ. τρέχει πιο γρήγορα, άρα υπερέχει, όπως ο αετός έχει οξύτερη όραση και η αλεπού είναι πιο πονηρή. Ήτοι, όταν μιλάμε για αρετή ζώου και πράγματος εννοούμε ως αρετή μια ικανότητα και μια επιτηδειότητα. Δεν υπάρχει κάτι που έχει σχέση με την ηθική.
Για τον άνθρωπο , όμως, αρετή είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο, όχι μια απλή επιτηδειότητα ή επιδεξιότητα.«Ὡς χαρίεν ἔστ' ἄνθρωπος, ὅταν ἄνθρωπος ᾖ»(Μένανδρος). Τον άνθρωπο χωρίς ηθική αρετή θεωρούμε επιδέξιο και «έξυπνο» αλλά και καταφερτζή. Όχι, φυσικά,ενάρετο.
Ανθρώπινες αρετές και επιτηδειότητες
Ίσως η λογική, με την ευρύτερη έννοια του λόγου, να συνιστά το κυριότερο ποιοτικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Την ειδοποιό διαφορά θα έλεγε ο Αριστοτέλης. Αλλά τούτο δεν αρκεί για να χαρακτηρισθεί ένας άνθρωπος ενάρετος. Η επιθυμία, η μνήμη, η ικανότητα να αναλύει, να συλλαμβάνει και να κατανοεί αφηρημένες έννοιες, να εκφράζει και να βιώνει αισθητικές συγκινήσεις και προπαντός ηθικής ευθύνης συγκινήσεις, που συνιστούν ολόκληρη τη δομή του κάθε πολιτισμού, δεν είναι οι ίδιες με κανένα άλλο είδος έμβιου ούτε και με εκείνου του πρωτόγονου ή ακαλλιέργητου ανθρώπου.
Αρετή του ανθρώπου είναι, ό,τι τον κάνει άνθρωπο. Η ειδοποιός ποιότητα που δίνει την υπεροχή του, ως είδος. Ανθρώπινος στο γίγνεσθαι και το είναι του. Όχι όμως παραπάνω ούτε πιο κάτω. Εάν υπερβεί την ανθρωπινότητα υποπίπτει σε ύβρη και τιμωρείται, σχεδόν πάντα. Δεν είναι θεός. Θνητός είναι ο άνθρωπος, όπως με απόλυτη επιτυχία είχαν προσδιορίσει οι Πρόγονοί μας πολύ σοφά. Αρετή είναι ένας τρόπος ύπαρξης και ζωής που έχει κατακτηθεί με την έξη, γι’ αυτό είναι ικανός να αντέξει και να διαρκέσει στο πέρασμα του χρόνου. « Των έξεων δε τας επαινετάς αρετάς λέγομεν» ( Αριστοτέλης). Αρετή είναι το ευ ζην.
Η ανθρωπινότητα είναι υπεροχή αξιολογική. Κάθε ανθρώπινο χαρακτηριστικό έχει και έναν ιστορικά εξελισσόμενο χαρακτήρα. Μόνον ο άνθρωπος είναι στη πνευματική θέση να έχει αξίες, που αναδύονται ιστορικά και θεμελιώνονται στην συνείδησή του που είναι δίδυμη της μνήμης του. Το ανθρώπινο είναι διαμορφώνεται με την αρμονική σύνθεση του σκέπτεσθαι, συναισθάνεσθαι και πράττειν συγχρόνως και διαρκώς. Αυτό που είμαστε, επομένως, και αυτό που μπορούμε να πράξουμε ως αποτέλεσμα αυτού που καταφέραμε να γίνουμε. Ό,τι πρέπει ακριβώς να γίνουμε και να είμαστε.
Όλα αυτά όμως, δεν συντελούνται χωρίς την ιστορική διαδρομή , ούτε χωρίς παιδεία και αγωγή και πρώτιστα χωρίς τους συνανθρώπους μας. Μια βιολογική ανθρωποποίηση αλλά και ένας πολιτισμικός εξανθρωπισμός από κοινού, ως άκρως απαραίτητη αναγκαιότητα. Έτσι, αποκτούμε ένα ανθρώπινο κοινό τρόπο συμπεριφοράς μας. « Δεν υπάρχει τίποτε τόσο ωραίο και τόσο εύλογο, όσο να είμαστε άνθρωποι καθώς πρέπει»(Μονταίνιος).
Η πεμπτουσία της Αρετής είναι το ορθώς σκέπτεσθαι, το καλώς συναισθάνεσθαι και το αγαθώς πράττειν. Μια ολογραμμική εναρμόνιση στο φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον. Τούτο σημαίνει προσαρμογή στοπεριβάλλον, αλλά και ενεργητική βελτίωσή του με βάση το γενικό ανθρώπινο καλό. Ήτοι ο άνθρωπος μαθαίνει πρώτα πως λειτουργεί το περιβάλλον, υπακούει σε αυτό, αλλά και το διαμορφώνει με τις δικές του αρετές. Ο άνθρωπος είναι σε θέση να πετύχει ορισμένα πράγματα, τα οποία μπορεί να γνωρίσει μόνον χάρη στην ανθρώπινηφύση του και την ιστορία του. Έχει τη δυνατότητα να αναπτύξει μια μοναδική δύναμη για ηθική ενέργεια. Δύναμη ανθρωπιάς για το γενικό καλό. Αυτή η δύναμηαναδύεται από το σύνολο των ανθρώπινων αρετών και κάνει τον άνθρωπο πιο ανθρώπινο. Οι ηθικές αρετές συνιστούν τις «ήπιες δυνάμεις» συνοχής των ανθρώπινων κοινωνιών. Χωρίς τις ηθικές αρετές οι άνθρωποι καθίστανται απάνθρωποι.
Δεν υπάρχει φυσική ηθική αρετή στον άνθρωπο.Προδιαθέσεις για ανάπτυξη αρετών, στην καλύτερη περίπτωση, υπάρχουν. Δεν γεννιέται κανείς ενάρετος. Γίνεται στην πράξη. Μια επιθυμία και μια καλή προαίρεση προαπαιτούν όλες οι αρετές. Κάθε αρετή είναι ιστορική και επίκτητη. Καταχτιέται. Χωρίς επιθυμία είναι αδύνατη. Επιθυμούμε δηλαδή ή να είμαστε άνθρωποι ή απάνθρωποι. Το καλό δεν είναι απλά θεωρητικό, αλλά προπαντός πρακτικό. Οι αρετές είναι οι ενσαρκωμένες αξίες μας. Γι΄ αυτό είναι πάντοτε δυσχερέστατες.
Οποιαδήποτε ικανότητα , που δεν έχει ως σκοπό το γενικό καλό εξελίσσεται σε απλή επιτηδειότητα. Η ρήση του Πλάτωνα: «πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται» έχει απόλυτη εφαρμογή στο σημείο αυτό.
Η υψηλή νοημοσύνη, που μετριέται μάλιστα με τον διακριτό δείκτη (IQ), χωρίς την προαίρεση του ευρέως αγαθού απομακρύνει ενίοτε τον άνθρωπο από τον κοινωνικό χαρακτήρα και όχι σπάνια τον κατευθύνει προς το ατομικό συμφέρον και την αλαζονεία που συνήθως συμπίπτουν με την αδικία και το γενικό κακό.
Η δεινότητα του χειρισμού τού λόγου, εάν δεν αποσκοπεί στο γενικό καλό είναι μια κάκιστη επιτηδειότητα και επιδεξιότητα , που μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή των πολλών. Οι υπερβολές και οι μεγάλες ελλείψεις είναι αντικειμενικά κρινόμενα πάντοτε βλαβερά κακά στα σύνολα ανθρώπων, καθόσον δεν συνιστούν αρετές. Το υπερβολικό επίσης συναίσθημα καθίσταται βλαβερό, ακόμη και εάν σκοπεύει στο ατομικό καλό.
Σχολιασμός
Κάθε αρετή είναι μια κορυφή ποιότητας που αναδύεται από τη σύνθεση αντιθέτων στη σωστή αναλογία, το μέτρο άριστο. Βρίσκεται πάντοτε στο ενδιάμεσο δύο ελαττωμάτων που είναι μεγάλες ελλείψεις ή υπερβολές. Π χ ο θαρραλέος δεν αγνοεί τον φόβο αλλά τον υπολογίζει και τον ελέγχει. Ο δειλός καταβάλλεται από τον φόβο ενώ ο απερίσκεπτος τον αγνοεί επικίνδυνα. Δεν είναι «μετριότητα» αλλά το αντίθετο είναι «ποιότητα». « Γι’ αυτό η αρετή σε σχέση με την ουσία της και σύμφωνα με τον ορισμό που καθορίζει την ουσία της είναι μεσότητα. Σε σχέση όμως με το άριστο και το καλό αποτελεί ακρότητα»( Ηθικά Νικομάχεια, Αριστοτέλης). Επί παραδείγματι: «κολακεία-αξιοπρέπεια-εγωισμός, «θυμός- πραότητα-απάθεια» κ ο κ.
Με το να στοχαζόμαστε τις αρετές επιτυγχάνουμε τη βελτίωση κάποιων αρετών , όπως π.χ. της ταπεινοφροσύνης αλλά δεν αρκεί να γίνουμε ενάρετοι. Η Αρετή απαιτεί οπωσδήποτε και πράξη. Σήμερα δεν μιλάμε σχεδόν καθόλου πια για τις αρετές. Γίνεται απλά λόγος για κάποιες αξίες, αλλά συνήθως αόριστα και απλουστευμένα. Ονοματίζουμε αξίες δήθεν σύγχρονες ( ισότητα, ανθρώπινα δικαιώματα, ελευθερία κλπ.), χωρίς εμβάθυνση και συνάρμοση ώστε να είναι δυνατή η πρακτική εφαρμογή τους. Έχει, δυστυχώς, λησμονηθεί ότι η έμπνευση και διατύπωση αξιών και αρετών υπήρξε ιστορική ανάγκη για την επιβίωση του ανθρώπινου γένους και την ανάδυση Πολιτισμού.
Η όλη σύγχρονη παιδεία επηρεασμένη σε ανυπολόγιστο βαθμό από την θεαματική ανάπτυξη της τεχνολογίας- εμπορίου έχει προσανατολιστεί στηνεκπαίδευση «ειδικών» για παραγωγή υλικού καταναλωτικού πλούτου. Η άκρως εξειδικευμένηεπιστημονική εφαρμογή έχει απομακρύνει επικίνδυνα την εκπαίδευση από την κλασσική μορφή της Παιδείας, που αποσκοπούσε σε αυτό τούτο το είναι του ανθρώπου. Έτσι αναπτύσσονται οι επιτηδειότητες και οι επιδεξιότητες, αλλά δεν καλλιεργούνται οι ανθρώπινες αρετές. Ήτοι παράγονται επιτηδευματίες και ειδικοί (για να μη πούμε «επιτήδειοι»). Όχι, όμως, ενάρετοι άνθρωποι.
Σήμερα ακόμη και την αριστεία απομακρύναμε από τις αρετές. «Ο εξυπνότερος ή ο τυχερότερος πρέπει να είναι σημαιοφόρος» ; υπήρξε το πρόσφατο, ανούσιο, δίλημμα. Ένας παράλογος δυϊσμός. Κάθε δυϊσμός είναι διαισθητικά αποδεκτός αλλά λογικά αστήρικτος. Μάλιστα πάντοτε οδηγεί σε αντιφάσεις και αντιπαλότητες. Τους δυϊσμούς χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να αντιληφθούν τα πράγματα. Η μητέρα των πάντων Φύση το δείχνει με το αλάθητο παράδειγμά της: συνθέτει αρμονικά όλες τις αντιθέσεις. Η αρετή και το πνεύμα είναι αρμονικές αναδύσεις. Η αριστεία είναι ολιστική αρετή, ως ανάδυση από σύνθεση επιμέρους ικανοτήτων και ποιοτήτων. Δεν είναι απόλυτα μετρήσιμο μέγεθος. Δεν αναπτύσσεται μόνον γραμμικά αλλά αναλογικά και κυρίως ολογραμμικά. Οι επιτηδειότητες, μόνον, μοιάζουν να είναι γραμμικής υφής. Οι αρετές είναι αποτελέσματα αρμονικών συνθέσεων. Π.χ. η λογική και το συναίσθημα αρμονικά συντίθενται στη φρόνηση. Καμία ικανότητα αλλά ούτε και αρετή μόνη της δεν μπορεί να συμβάλλει από μόνη της στην ολοκλήρωση της ανθρώπινης προσωπικότητας.
Συμπεράσματα
Οφείλουμε να ανακτήσουμε τη χαμένη ισορροπία ως άτομα μέλη των κοινωνιών και μέλη της ανθρωπότητας ολόκληρης. Πρέπει να αλλάξουμε την αλληλεπίδραση των μελών της Κοινωνίας που καθορίζουν την συμπεριφορά μας. Άλλως, ο φόβος θα προκαλεί πάντα οσημέραι μεγαλύτερη ανασφάλεια.
Ως πιο αποτελεσματικός δρόμος για επίτευξη της ασφάλειας θεωρείται η απόκτηση εξουσιαστικής ισχύοςκαι γνώσης, που καθημερινά αποδεικνύεται ότι είναι αδιέξοδος, γιατί οδηγεί στην αντιπαλότητα. Επειδή κατ’ ανάγκη ξεμένουν πάντα πίσω πολλοί με λιγότερη ισχύ, φτωχότεροι σε υλικά αγαθά και με λιγότερες γνώσεις μεγαλώνει ο φόβος όσων έχουν επενδύσει στην ατομική ευημερία και την ισχύ, οπότε φουντώνει η ασύστολη τάση για βία. Οι πολλοί οδηγούνται σε απελπισία, παραίτηση και αφανισμό. Ακόμη και οι γνώσεις,(βασικός παράγοντας βελτίωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας),εμπορευματοποιήθηκαν και κλείσθηκαν σε κλειστές«τράπεζες» για εκμετάλλευση. Οι χειριστές των γνώσεων είναι μεν δεινότατοι, αλλά όχι πάντοτε υπέρ του γενικότερου καλού. Άρα όχι πάντα ενάρετοι.
Οι αρετές σήμερα σχεδόν αγνοούνται. Ελάχιστα διακριτές. Ποιος μπορεί να είναι ενάρετος και να υπερηφανεύεται για τις αρετές του; Δεν είναι ριζωμένες στη συνείδησή μας. Όμως την ανθρωπότητα δεν τη συγκρατούν η βία, η αντιπαλότητα και ο φόβος, αλλά οι ηθικές αρετές, οι «ήπιες δυνάμεις», ως εάν αντίστοιχη «σκοτεινή ύλη», όπως εκείνη του Σύμπαντος.
Η σημερινή παιδεία έχει μεταβληθεί στην ουσία της εκπαίδευση, που παράγει επιτηδειότητες και οπωσδήποτε δεν καλλιεργεί αρετές. Η κοινωνία ζώντας στο παλμό της αντιπαλότητας μεταξύ πάντων για την απόκτηση ισχύος και εξουσίας καλλιεργεί μίση και πάθη, που συντείνουν στην ανάδυση φόβου και ανασφάλειας και έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Επικρατεί μια χωρίς προηγούμενο βαρβαρότητα. Η πολιτική αντί να λειτουργεί ως ρυθμιστικός παράγοντας του γενικού καλού επιδιώκει την ικανοποίηση εξασφάλισης των οπαδών καιψηφοφόρων. Οι μεν αντιμάχονται τους δε αντί να καταπολεμηθούν από κοινού τα προβλήματα. Δυστυχώς η πραότητα και η ηπιότητα, από τις οποίες αναδύεται κάθε πολιτισμός βρίσκονται σε φοβερή ύφεση. Έχουμε λησμονήσει ότι όλοι μας είμαστε γεννήματα αγάπης!!!
Επίλογος
Η ολιστική παιδεία μας είναι ο ουσιαστικότερος παράγοντας διάπλασης ενάρετων ανθρώπων, που μπορούν να αποτελέσουν μέλη ανθρώπινης ευημερούσας Κοινωνίας.
Ένα ολόγραμμα αρετών οφείλομε να συμπεριλάβουμε στην παιδεία μας. Με βάση τις τέσσεριςκλασσικές θεμελιώδεις αρετές: τη δικαιοσύνη, τη φρόνηση, το ψυχικό σθένος( θάρρος-ανδρεία) και τηνεγκράτεια(σωφροσύνη) να δομήσουμε ένα στέρεο ηθικό φορέα ανάπτυξης ανθρώπων-προσώπων ικανών να σκέπτονται ορθώς, να αισθάνονται την ωραιότητα και να πράττουν το αγαθό.
Τότε μπορεί να αναδυθεί η ορθή πίστη , ως αρετή και η ελπίδα να ευδοκιμήσει. Τότε μπορεί να υπάρξουν συνθήκες ανάδυσης της αγάπης για την αγάπη.
Η ανθρώπινη ευτυχία και η ολβιότητα συνιστούν το υπέρτατο κάλλος, που είναι απλούστατα η αληθινή ηθική ωραιότητα.
Δημήτρης Κ. Μπάκας
Μάιος 2018
