ΦΡΟΝΗΣΗ, ΩΣ ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΑΡΕΤΩΝ Δημήτρης Κ. Μπάκας

Προοίμιο

Φρόνηση, η υποβαθμισμένη αρετή! Και όμως, έπρεπε να ξεκινήσουμε από τη φρόνηση, γιατί χωρίς τη φρόνηση δεν υπάρχει καμία αρετή. Αποπειραθήκαμε και άλλες φορές, εδώ και μερικά χρόνια, με τις ταπεινές μας δυνάμεις αλλά κάθε προσέγγιση έφθανε σε αδιέξοδο! Και τώρα, ακόμη, δε νοιώθουμε ικανοί να προβούμε σε μια ικανοποιητική προσέγγιση! Είμαστε, όμως, υποχρεωμένοι να το προσπαθήσουμε, γιατί «η ανάγκη κρατεί πάντων». Ζούμε σε μια χαοτική αβεβαιότητα, στην οποία βρεθήκαμε από οικονομικούς  αλλά και πολλούς άλλους, αθροιστικά, λόγους και ήλθε επανωτά και η πανδημία του κορωνοϊού. Όλοι νιώθουμε ότι έχουμε τελματώσει! Όχι μόνον εμείς εδώ στην Ελλάδα μας , αλλά  ολόκληρος ο Πλανήτης , σχεδόν , παραπαίει! Η Επιστήμη μάχεται στην πρώτη γραμμή, αλλά πάντα της λείπει μια…  «πληροφορία»!

Θα το προσπαθήσουμε, χωρίς βέβαιο αποτέλεσμα φυσικά. Θα προβούμε σε μια «δοκιμή» και ο καθένας με το δικό του τρόπο και τις δικές του δυνάμεις θα δώσει , οπωσδήποτε, μεγαλύτερη ώθηση. Η προσπάθεια γίνεται, απλούστατα γιατί πιστεύουμε ότι η φρόνηση συνιστά τον ισχυρότερο πνευματικό εξοπλισμό μας  για επιβίωση και προκοπή. Δεν είναι μια αρετή , όπως όλες οι άλλες! Είναι η αρετή, χωρίς την οποία δεν υπάρχει καμία αρετή! Η φρόνηση συνιστά το μοναδικό  πολυφάρμακο  που υπάρχει, γιατί  προσεγγίζει την αλήθεια( πραγματικότητα) καλύτερα από όλες τις αρετές.

Εισαγωγή

Αρετή είναι μια εσωτερική , επίκτητη ψυχική δύναμη που αναπτύσσεται, καθ’ έξιν, δηλαδή με την εξάσκηση δια βίου, ώστε να είναι ο άνθρωπος ικανός να ενεργεί και να πράττει  μέσα στο πλαίσιο του γενικότερου  καλού της ανθρωπότητας.

Οι αρετές είναι τόσες, όσες και οι αδυναμίες μας,  που πρέπει να καλύψουμε. Είναι οι πραγματωμένες κοινές αξίες μας. Όλες μαζί οι αρετές  συναποτελούν την Αρετή( το Α κεφαλαίο). Οι Αρχαίοι Πρόγονοί μας είχαν επισημάνει τις τέσσερες πιο βασικές, με τις οποίες ουσιαστικά κάλυπταν ευρέως και αποτελεσματικά ολόκληρο το φάσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Αυτή η τετράδα(φρόνηση, θάρρος, σωφροσύνη, δικαιοσύνη) ίσχυε μέχρι και το Μεσαίωνα, οπότε ο άνθρωπος άρχισε να γίνεται πιο εγωκεντρικός και σταδιακά αλλοίωσε, μάλιστα, και το περιεχόμενο των αρετών, κυρίως ως προς την έννοια του «καλού», εστιάζοντας στο προσωπικό του συμφέρον.

Το θάρρος(ή ψυχικό σθένος), είναι η ψυχική δύναμη, με την οποία  αντιμετωπίζουμε τον  φόβο.  Με τη δικαιοσύνη  αντιμετωπίζουμε την τάση να υποστηρίζουμε  πρώτιστα το εγώ μας, σε βάρος του άλλου. Σωφροσύνη ( αυτάρκεια, εγκράτεια) είναι η δύναμη να συγκρατούμε τις απαιτήσεις στα όρια των δυνατοτήτων μας. Φρόνηση είναι η ικανότητα να διακρίνουμε αληθινά το καλό από το κακό!  Το καλό, όχι απλά καθαυτό, αλλά μέσα στον Κόσμο ως έχει.  Κυρίως,  όχι  γενικά, αλλά στην συγκεκριμένη κατάσταση, ώστε  να πράξουμε αυτό που αρμόζει, έπειτα από απόφαση καλοζυγισμένη και όχι μόνο από παρόρμηση ή πάθος, όπως σοφά διείδε ο Αριστοτέλης.

Η φρόνηση στο πλαίσιο των αρετών

Οι Λατίνοι μετέφρασαν τη φρόνηση σε prudentia ….που σημαίνει πρόνοια, πρόβλεψη. Αυτή την έννοια είχαν δώσει πρώτοι, κυρίως  ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί. Πρόκειται για διανοητική αρετή, με την έννοια πως έχει να κάνει με την αλήθεια, τη γνώση, τη λογική. Είναι αυτό που ονομάζουμε ευθυκρισία, τακτ της κρίσεως! Αλλά, πάντοτε, στην υπηρεσία της  καλής θέλησης. Ήτοι η ενάρετη ευφυΐα!  Ακριβώς, γι’ αυτό,  η φρόνηση καθορίζει την ποιότητα που έχουν όλες οι επιτηδειότητες που προάγονται σε αρετές. Είναι το μεδούλι όλων των αρετών! Η αρετή που κατευθύνει όλες τις άλλες, οι οποίες χωρίς περιεχόμενο θα ήταν τυφλές. Δε θα ήξεραν ούτε  το τι  ούτε το πώς θα κάνουν. Από  την άλλη πλευρά, χωρίς την εγκράτεια, το θάρρος και τη δικαιοσύνη η φρόνηση θα ήταν απλά μία επιτηδειότητα. Είναι αξιοθαύμαστο το πόσο αρμονικά και με ποια σοφία τις είχαν συνθέσει οι Πρόγονοί μας!!

Η φρόνηση δε συμβάλλει τόσο στη ορθή επιλογή των στόχων, που είναι, συνήθως, επιλογές επιθυμιών μας, αλλά διασφαλίζει την ορθή επιλογή των μέσων για την επίτευξη των στόχων. Όθεν, η υλοποίηση των ηθικών αρετών εξαρτάται από τη φρόνηση. Αυτό την καθιστά αναντικατάστατη. Καμία αρετή δεν μπορεί να την αγνοήσει. Βεβαίως, σύμφωνα με μία ευρύτερη θεώρηση η δικαιοσύνη, το θάρρος, η αγάπη να φαίνονται σπουδαιότερες αρετές, αλλά στην πραγματικότητα «κυβερνά» η φρόνηση, καθόσον την ορθή απόφαση για πράξη τη δίδει η φρόνηση. Αποφασίζει για τη πραγμάτωσή τους, ασχέτως εάν αναλαμβάνει τον τελικό  ρόλο το θάρρος !

Οι στωικοί θεωρούσαν τη φρόνηση ως επιστήμη,  « η  επιστήμη των πραγμάτων που πρέπει ή δεν πρέπει κανείς να κάνει»). Ο Αριστοτέλης, όμως,  είχε διαφορετική άποψη γιατί θεωρούσε ότι η επιστήμη έχει να κάνει με το αναγκαίο ενώ η φρόνηση με το ενδεχόμενο! Οι σύγχρονες επιστήμες επιτίθενται στο τυχαίο με τη μορφή των στατιστικών πιθανοτήτων με σκοπό να ανακαλύψουν το αναγκαίο. Και αυτό δικαιώνει τον Αριστοτέλη, καθόσον η στατιστική πιθανότητα ισχύει για το επίπεδο μεγάλων αριθμών ενώ κάθε επιλογή και κάθε πράξη αντιμετωπίζουν συνήθως ενικό αριθμό.

Το βασίλειο, στο οποίο διαπρέπει η φρόνηση είναι εκείνο, που επικρατεί η αβεβαιότητα, το τυχαίο, το άγνωστο! Όπως είναι το σημερινό παγκόσμιο περιβάλλον. Η φρόνηση συνιστά για τον άνθρωπο το απαραίτητο διανοητικό «όπλο». Μόνο ένα θεός δεν θα τη χρειαζόταν. Δεν είναι αποκλειστικά επιστήμη. Είναι αυτό που υποκαθιστά την επιστήμη, όπου  εκείνη δεν υπάρχει ή δεν έχει πολλές δυνατότητες. Είναι απαραίτητη εκεί που έχουμε τη δυνατότητα επιλογής, όπου δηλαδή η αποδεικτική διαδικασία δεν είναι εφικτή ή επαρκής. Τότε είναι αναγκαίο να έχουμε βούληση όχι μόνον να επιλέξουμε τον αγαθό σκοπό, αλλά και τα κατάλληλα αγαθά μέσα για επίτευξή του! Για να είναι καλός πατέρας κάποιος, δεν αρκεί να αγαπά τα παιδιά του, ούτε να θέλει το καλό τους, αλλά να είναι σε θέση να παράσχει βοήθεια  πραγματοποίησης.

Η φρόνηση είναι σοφία για την  πράξη την ώρα πράξης. «Φρόνησις  (εστί) αἰτία τοῦ πράττειν ὀρθῶς  τὰ πράγματα»(Αριστοτέλης). Είναι απαραίτητη, χωρίς να  υποκαθιστά τη φιλοσοφία, η οποία, όμως, θα ήταν ουτοπία χωρίς τη φρόνηση. Ο Επίκουρος θεωρεί ότι «η φρόνηση είναι πολυτιμότερη από τη φιλοσοφία γιατί από αυτή προέρχονται όλες οι άλλες αρετές». Ποιο νόημα έχει, όντως,  η δικαιοσύνη εάν κάποιος  είναι δίκαιος  αλλά  δεν είναι σε θέση να πράξει δίκαια;

Η φρόνηση είναι απαραίτητη για το ευ ζην. Ουσιαστικά είναι η Τέχνη της ζωής. Προνοεί . Μπορεί να επιζητήσουμε κάποιο πόνο και κόπο για ένα απώτερο σκοπό  θεωρώντας δεδομένο ότι από εμάς εξαρτάται το πώς θα αντιμετωπίσουμε. Αφορά, όπως όλες οι αρετές, στο παρόν, αλλά είναι προνοητική.  Ο φρόνιμος είναι προσεκτικός όχι μόνο για όσα συμβαίνουν τώρα, αλλά και  για ό, τι ενδέχεται να επακολουθήσει και παίρνει τα μέτρα που αρμόζουν.

Η φρόνηση είναι η αρετή της πρόβλεψης, της πρόνοιας, της υπομονής, της διάρκειας, του αβέβαιου μέλλοντος και  της κατάλληλής στιγμής. Ευκαιρίας, ήτοι της ευνοϊκής χρονικής στιγμής! Έτσι ρεαλιστικά αντιμετωπίζει την   πραγματικότητα. Εμπόδια  και προβλήματα συναντάμε  πάντα.  Η φρόνηση είναι η τέχνη να λαμβάνουμε όλα υπόψη μας. Μια διαυγής επιθυμία! Οι ρομαντικοί στηρίζονται στα όνειρά τους. Οι ρεαλιστές ακολουθούν τη φρόνηση ως μοναδικό δρόμο. Η φρόνηση  ξεχωρίζει την «ορθή πράξη» από την παρόρμηση. Τον ήρωα από τον θερμοκέφαλο. Είναι η ενάρετη οξυδέρκεια και ευφυία!

Σχολιασμός

Η  φρόνηση των Αρχαίων  Ελλήνων δεν ταυτίζεται με την τωρινή σύνεση, που ταυτίζεται με την προφύλαξη -προνοητικότητα. Στην αρχαία σημασία σήμαινε ότι  υπάρχουν συνθήκες που πρέπει να διακινδυνεύσουμε, άρα  είναι η αρετή του  αποφασίζειν. Αυτή είναι  η αυθεντική φρόνηση, η οποία ως αρετή βρίσκεται στην «κορυφή». Δεν είναι ούτε φόβος ούτε δειλία. Δίχως το θάρρος θα ήταν μικροψυχία, όπως και το θάρρος δίχως τη φρόνηση δεν θα ήταν παρά απερισκεψία, ίσως και τρέλα!  Ακόμη , όμως και με τη στενή έννοια η φρόνηση είναι προϋπόθεση της αρετής. Η απόλυτη απουσία της φρόνησης- προνοητικότητας θα αποβεί αργά ή γρήγορα μοιραία!

Το ανώριμο παιδί δεν ξεχωρίζει ανάμεσα σε αυτό που είναι κακό( σφάλμα- παράπτωμα) και σε αυτό που προξενεί κακό( πόνο, κίνδυνο). Ήτοι δεν ξεχωρίζει την ηθική από τη φρόνηση! Γι’ αυτό υπάγονται στη φροντίδα των γονέων μέχρι να αποκτήσουν μεγαλώνοντας το λεπτό διαχωρισμό ηθικής και φρόνησης. Τούτο συμβαίνει και για πολλούς ενήλικες, χωρίς την  κατάλληλη ευρεία παιδεία. Η ηθική και η φρόνηση δεν ταυτίζονται απόλυτα. Η ταύτιση  θα ήταν τεράστιο λάθος, όπως εξίσου μεγάλο λάθος θα ήταν η μόνιμη αντιπαράθεσή τους. «Η φρόνηση συμβουλεύει και η ηθική επιτάσσει»( Καντ). Επομένως τις θέλουμε μαζί και αλληλέγγυες και αρμονικά-διαλογικά συνεργαζόμενες.

 Η φρόνηση αναβαθμίζεται σε αρετή όταν υπηρετεί έντιμο σκοπό, άλλως θα ήταν απλή επιτηδειότητα. Αλλά και ο σκοπός είναι αληθινά ενάρετος όταν πραγματώνεται με κατάλληλα μέσα, άλλως θα ήταν απλά μια καλή πρόθεση.« Δεν μπορούμε να είμαστε πραγματικά ενάρετοι χωρίς να έχουμε φρόνηση ούτε φρόνιμοι χωρίς να έχουμε ηθική αρετή»( Αριστοτέλης).

Συμπερασματικά : Η φρόνηση δεν αρκεί για την αρετή, αφού αφορά μόνο στην επιλογή των μέσων, ενώ η αρετή αφορά  στον καθορισμό του σκοπού. Όμως καμία αρετή δεν θα μπορούσε να υπάρξει δίχως την φρόνηση,  καθόσον αρετή σημαίνει πράξη οπωσδήποτε. Ο απερίσκεπτος πατέρας μπορεί βέβαια να αγαπά τα παιδιά του και να θέλει το καλό τους, κάτι , όμως , λείπει από την πατρική αρετή. Εάν συμβεί, ο,τιδήποτε  μπορούσε να προβλεφθεί και να τα προστατεύσει, τότε δεν είναι εντελώς αθώος. Πριν από όλα προστατεύουμε. Και αυτό σημαίνει φρόνηση.

 Δίχως τη φρόνηση κάθε αρετή θα ήταν ατελέσφορη ή και ολέθρια ακόμη! Η επιθυμία  καθορίζει το στόχο αλλά η πραγμάτωση χωρίς το τακτ της κρίσεως δεν είναι δυνατή. Πάντα όμως μέσα στα μέτρα μας, τα οποία φυσικά αποφασίζει η φρόνηση, η οποία είναι ο μόνη που βρίσκει τη βέλτιστη λύση. Μια ολιστική συνεξέταση όλων των παραμέτρων  με οξυδέρκεια, διαύγεια που σημαίνει ολιστική νοημοσύνη με την οποία είναι δυνατή η ευθυκρισία, που πηγάζει από τη σοφία και τον  Λόγο!

« Η φρόνηση « έλεγε ο Ιερός Αυγουστίνος « είναι η αγάπη που αποφασίζει με οξυδέρκεια» Η αγάπη, ως επιθυμία, αποφασίζει για το στόχο. Η οξυδέρκεια αποφασίζει για τα μέσα πραγμάτωσης. Η οξυδέρκεια της μητέρας που μαζί με τη αγάπη της ανατρέφει το παιδί της. Με την αγάπη εντοπίζει το σκοπό, με την φρόνηση φωτίζει το δρόμο του.

Η φρόνηση ταυτίζεται με την πρόβλεψη και πρόνοια. Ουσιαστικά συνιστά την πίστη μας για το Μέλλον. Όλοι οι γονείς θέλουν να προστατεύσουν το μέλλον των παιδιών τους. Όχι να καθορίσουν το μέλλον τους, αλλά να τα προετοιμάσουν κατάλληλα, ώστε εκείνα να το διαμορφώσουν καλύτερα.

 Το ίδιο ισχύει για κάθε κοινωνία, την Πατρίδα και την Ανθρωπότητα ακόμη. Καθήκον τους να προετοιμάσουν τα παιδιά τους και τους επιγόνους για να έχουν ένα καλύτερο μέλλον.  Μέλλον δικό τους, όπως εκείνα θέλουν αλλά και να μπορούν. Εμείς είμαστε υπεύθυνοι να εξασφαλίσουμε τις όποιες συνθήκες είμαστε τώρα υπεύθυνοι για να βρεθούν οι επίγονοί μας σε καλύτερες προϋποθέσεις.. Να έχουμε κάνει αυτό που μπορούμε και επιβάλλεται, ως καθήκον μας σήμερα.

Αποτιμήσεις

Θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε τη φρόνηση ξεπερασμένη. Θαρρούμε, ότι είναι η πιο σύγχρονη αρετή. Η πιο απαραίτητη και αναγκαία, ειδικά σήμερα. Είναι η εφαρμοσμένη ηθική η φρόνηση. Και όχι μόνο! πρέπει να είναι και απόλυτα επιμελημένη. Είναι το αντίθετο της αφηρημένης και της αμελούς. Αναγκαία γιατί μας προστατεύει από το φανατισμό, τον υπερβολικό ενθουσιασμό, αλλά και από τα εγγράμματα και τις προκαταλήψεις. Πόσες φρικαλεότητες δεν έγιναν εν ονόματι του «καλού»! Πόσα ανομήματα στο όνομα της «αρετής»;

 Η αδιαλλαξία πολύ συχνά ταυτίζεται με την αφροσύνη. Πολλοί έχουν την πρόθεση να μας σώσουν αλλά τους λείπει η οξυδέρκεια. Δεν αρκεί η καλή θέληση . απαιτείται και η οξύνοια, η ευστροφία του νου. Όχι βέβαια ,κατάργηση του συναισθηματικού κόσμου μας που είναι ο τροφοδότης ενέργειας ψυχικής, αλλά η συνεργασία αρμονική μεταξύ  συναισθημάτων και νοημοσύνης.

 «Πρόσεχε τον νουν». Ο νους να είναι πάντα παρών. Όχι, όμως μόνος του, γιατί τα προβλήματα τελικά αναφέρονται σε ανθρώπινες υπάρξεις!

Ο  νους είναι ανάδυση του εγκεφάλου μας, που συνιστά  το G.P.S. (Grand Problem Solver)(H. Simon). Ο εγκέφαλός μας αναπτύσσεται ανάλογα με τη σωστή παιδεία και αγωγή.  Ποτέ δεν λαμβάνεται οποιαδήποτε  απόφαση χωρίς τον Λόγο, αλλά και δεν  πρέπει να λαμβάνεται  απόφαση με μόνο τον Λόγο. Το έχει επισημάνει ήδη ο Πασκάλ. Στο διάλογο  για αναζήτηση της πιο ορθής απόφασης  πρέπει να συμμετέχουν οπωσδήποτε τα πάντα: συναισθήματα, εμπειρίες, αγχίνοια, γνώσεις , φαντασία, σοφία  για να προσεγγισθεί ακριβέστερα το ενδεχόμενο.

 Απώτερος στόχος  μια πιο αυθεντική ανθρωπινότητα και μια ανθρώπινη ανθρωπότητα.

Ο ηθικός,  νοητικός και πνευματικός εξοπλισμός εξασφαλίζεται με την ολιστική παιδεία από την οποία αναδύεται η ολιστική νοημοσύνη.  Εκεί χτίζονται τα ορθά πιστεύω και αποφασίζονται τα στοιχήματα και οι στρατηγικές για ενέργεια. Τότε είμαστε στην οδό του πραγματικής ενάρετης αλήθειας. Μακριά από επιτηδειότητες, σκοπιμότητες και  εγωτισμό.

Στους νεότερους χρόνους η φρόνηση σταδιακά πήρε μικρότερη σημασία για την ηθική σχέση ειδικά ως προς  τα καθήκοντά μας και μεγαλύτερη για την ψυχολογία  και συγκεκριμένα για τον υπολογισμό. Ο Καντ έλεγε ότι « καλό συνιστά η εκτέλεση του καθήκοντος». Θεωρούσε τη φρόνηση ως μια επιδέξια φιλαυτία, συμφέρουσα, χωρίς να είναι καταδικαστέα αλλά δίχως ηθική αξία. Είναι φρόνιμο να ενδιαφέρεται κάποιος για την υγεία του αλλά αυτό, φυσικά, δε συνιστά μια ηθική αξία. Το καθήκον είναι  σχετικά απόλυτο για να είναι φρόνιμο! Η απόλυτη, όμως, συνέπεια στις αρχές, μας φοβίζει εάν γίνεται σε βάρος της ανθρωπιάς, της ορθοφροσύνης, της πραότητας, της συμπόνιας.

 Από την ηθική της πεποίθησης προτιμάμε  σήμερα αυτό που ονομάζεται «ηθική της ευθύνης» ( Μαξ Βέμπερ). Μια ηθική δίχως να απαρνείται τις αρχές ασχολείται και με τις προβλέψιμες συνέπειες της πράξης. Μια καλή πρόθεση μπορεί να αποβεί καταστροφική. Η καθαρότητα των κινήτρων αποδείχτηκε πως ποτέ δεν στάθηκε αρκετή να εμποδίσει το χειρότερο. Θα ήταν σφάλμα να αρκεστούμε  στις καλές προθέσεις: Η ηθική της ευθύνης επιβάλλει να μπορούμε να προβλέπουμε και μάλιστα να μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες των  πράξεών   μας. Ήτοι απαιτείται μια εφαρμοσμένη ηθική. Η ηθική της φρόνησης  είναι η μόνη ηθική που αξίζει. Η φρόνηση προσδιορίζει  ποια είναι τα ορθά μέσα πραγμάτωσης του σκοπού. Ηθική που δεν μπορεί να εφαρμοστεί  έχει πάψει να είναι αρετή. Όλες οι λοιπές αρετές , παρά  τις καλές προθέσεις τους , δίχως τη φρόνηση μας οδηγούν οπωσδήποτε στο κακό.

Επίλογος

 Η φρόνηση για τον άνθρωπο είναι ό,τι το  ένστικτο για το ζώο και ό,τι η Πρόνοια του  Θεού!   Η φρόνηση είναι ο πρώτιστος και σχετικά πιο προσιτός στον άνθρωπο αναβαθμός της σοφίας  και του Λόγου. Συνιστά το βασικότερο  πρόταγμα της εποχής μας του μέλλοντός μας και των παιδιών μας.  Οφείλουμε να επιδιώκουμε τη  βέλτιστη λύση που σημαίνει να κινούμαστε όσο το  δυνατόν εγγύτερα της χρυσής αναλογίας μέσα  στο ολογραμμικό πλαίσιο της πραγματικότητας. Εκεί όπου προσεγγίζεται ο Λόγος καλύτερα.  Μια εξισορρόπηση των αντιθέσεων στο πλαίσιο της χρυσής αναλογίας. Στο χρυσό ( θεϊκό)  λόγο! Που συνιστά την  οικονομικότερη σύνθεση γιατί παράγει το μεγαλύτερο έργο με την μικρότερη κατανάλωση ενέργειας και δημιουργεί συνθήκες  ιδανικής αρτίωσης μορφής και ουσίας. Κάθε  διαρκές  πρόταγμα της ζωής μας, πρέπει να  αναζητείται  στη χρυσή τομή που δίνει βέλτιστη λύση.

Ο άνθρωπος είναι το μόνον ον που αντιλαμβάνεται και  θαυμάζει τον υπέροχο Κόσμο με την καταπληκτική διακριτή ισορροπία του που ακτινοβολεί. Μοναδικό «κλειδί αποκρυπτογράφησης» στη προσπάθειά του αυτή συνιστά η χρυσή τομή, με την οποία  επιτυγχάνεται η   χρυσή αναλογία. Η «θεία αναλογία».   Ο βασική «πλέξη»  του Σύμπαντος. Το δημιουργικό μοτίβο της άριστης λειτουργικότητας και ομορφιάς στον Κόσμο, που εξασφαλίζει και την ιδανική αρμοστικότητα στη ζωή του καθενός μας. Ο  «χρυσός λόγος» είναι η μοναδική προσιτή  στον ανθρώπινο νου  αναλογία που μπορεί να  μάς οδηγήσει και να μας φέρει πιο κοντά στον Λόγο. Γιατί Λόγος είναι η σοφία, η  Μήτις  των προγόνων μας, η φρόνηση. Η ολιστική και ύπατη πνευματική ενέργεια για πράξη. Η κορυφαία αρετή  που αναδύεται από την πολύτροπο-ολιστική παιδεία.

«Ο καλύτερος οδηγός προς την ευτυχία είναι η φρόνηση» ( Σοφοκλής). Ο φρόνιμος άνθρωπος δεν μετανοεί, γιατί προνοεί!  Η φρόνηση είναι ανάδυση αρμονικής σύνθεσης  εμπειρίας και  σκέψης. Δεν  είναι «ετοιμοπαράδοτη» αρετή . Δεν υπάρχει αρετή ως ready made «εργαλείο». Είναι προσωπική κατάκτηση δια βίου. Χτίζεται με υπομονή , επιμονή και κόπο. Η όλη  αγωγή του ανθρώπου χαρακτηρίζεται από  ένα πονητικό.  Φρόνηση είναι η ίδια ολιστική νοημοσύνη. Ήτοι το σύνολο των διανοητικών και ηθικών ικανοτήτων, που συνδυάζουν διαίσθηση αγχίνοια, πρόβλεψη, ευελιξία πνεύματος, άγρυπνη προσοχή, αίσθηση επικαιρότητας, αλλά και αγαθότητα και λεπταισθησία.

Το ανθρώπινο πνεύμα, η ύπατη ανάδυση του εγκεφάλου μας,  είναι θέμα διαρκούς εξάσκησης πέραν των γενετικών κληροδοτημάτων μας. Η ανάπτυξη των γενικών ικανοτήτων ευνοεί τελικά την ανάπτυξη και των ειδικών ακόμη ικανοτήτων, καθόσον προστίθενται  συμπληρωματικά και οι αναδύσεις του όλου. Όσο πιο ισχυρή είναι η  νοημοσύνη τόσο πιο μεγαλύτερη είναι η ικανότητα να επεξεργάζεται περισσότερα ειδικά προβλήματα. Οργανώνει τη χρησιμοποίηση των συνολικών γνώσεων σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Συνιστά τη στρατηγική τέχνη μάθησης της γνώσης,  που συνδυάζει τα πλεονεκτήματα της ανάλυσης και της σύνθεσης. Μια ικανότητα πνευματικής περιπλάνησης μέσα στο άγνωστο και αβέβαιο αναζητώντας το μέγιστο των βεβαιοτήτων για δράση.

Με αυτή την νοητική ικανότητα ο άνθρωπος αναπληρώνει όλες τις βιολογικές αδυναμίες έμβιων και πραγματώνει αυτό που είπε ο Σοφοκλής: «πολλά τα δεινά ουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει». Δεινός είναι αφενός αυτός που προκαλεί δέος και τρόμο ο επικίνδυνος αλλά και ο καταπληκτικά δυνατός, αξιοθαύμαστος, γιατί είναι επιδέξιος και, βρίσκει πάντα λύσεις. Είναι ο πολυμήχανος και ο πολύτροπος. Αυτός που προσδιορίζει τον εαυτό του και αυτοπραγματώνεται. Με αυτή την ικανότητα έχει χαρακτηριστεί, ως   homo sapiens, demens, faber, ludens, economicus κοκ.

Η δυνατότητα αυτή οφείλεται στην ανάπτυξη της λογικής του, αλλά δεν αρκεί για να αναγορευτεί  ανθρώπινη αρετή. Χρειάζεται και η βούληση, η παιδεία, η συνήθεια, η μνήμη κλπ. και προπαντός μια επίκτητη διάθεση για πράξη του καλού. Το καλό δεν είναι απλά προς θεώρηση αλλά ορίζεται μέσα σε προσπάθεια. Η ανθρώπινη αρετή συνιστά δύναμη για πράξη του αγαθού. Το καλό εν πνεύματι και εν αληθεία. Τότε αναδύεται η ανθρωπινότητα. Είναι λοιπόν απαραίτητες τόσο οι θετικές όσο και οι ανθρωπιστικές επιστήμες και οι τέχνες και προπαντός το παράδειγμα.

Η αρετή ενός υποκειμένου είναι η ψυχική ισχύς  να μη απατάται από τις υποκειμενικές συνήθειες, επιθυμίες,  φόβους  ή τα φαινόμενα. Αναπτύσσεται με τη διαρκή μάχη ενάντια στο λάθος και την πλάνη κατά του αισθητικώς απαράδεχτου και του γενικού κακού. Σε κάθε βήμα ελλοχεύει  μεγάλος κίνδυνος σφάλματος και αυταπάτης. Ένα «ναρκοπέδιο» είναι ζωή μας. Τυφλώσεις, λάθη, κενά πληροφόρησης, αδυναμίες της νόησης, της σύνθεσης και θεωριών… Επιστημονικά πλέον αποδεικνύεται ότι δεν μπορεί ο άνθρωπος να συλλάβει το όλον. Κάτι μένει απέξω που μας είναι άγνωστο και μάλιστα μπορεί να είναι πολύ σημαντικό. Εδώ πρέπει  να εισακούγεται και η άποψη  μιας  «μικρότερης»… αδελφής της φρόνησης , της μετριοφροσύνης. Ποτέ δεν πρέπει να είμαστε απόλυτοι στην άποψή μας. Μας χρειάζεται η γνώση του διπλανού μας, γιατί πάντα υπάρχει περίπτωση πιθανού λάθους μας! Δεν είναι απίθανο να  έχουμε βρεθεί μπροστά σε κάποιο άγνωστο «κενό»! Αλλά και τότε δεν απελπιζόμαστε! Μπορεί αυτό το σημείο να μετατραπεί σε αφετηρία μίας καινούργιας σκέψης. Να  έχουμε αγγίξει τη φάση της δημιουργικότητας! Έτσι, πάντα,  η ζωή ανανεώνεται και οδεύει  προς το Μέλλον! Με αμφιβολίες ,  στοιχήματα και στρατηγικές!!

 Αυτό συντελεί ώστε ο Άνθρωπος  να τρέφεται με  την άσβηστη περιέργεια του άγνωστου, την πολύτροπη μάθηση και τη βίωση της αβεβαιότητας ως μόνιμης συνθήκης της ζωής μας. Εκεί κα η ανυπέρβλητη αξία   της φρόνησης! Γιατί  συνιστά την ειδοποιό διαφορά που επιβεβαιώνει την υπεροχή του ανθρώπου στο βασίλειο των όντων. Αυτό δηλαδή που είμαστε, το  αποτέλεσμα που καταφέραμε να γίνουμε με τη δική μας προσπάθεια αλλά ήταν αδύνατο να γίνει χωρίς τους συνανθρώπους μας.  Γι’ αυτό διατεινόμαστε ότι  αρετή της φρόνησης είναι η πεμπτουσία όλων των αρετών που μας χαρίζουν την ανθρωπινότητά μας.

                                                                                        Δημήτρης Κ. Μπάκας

                                                                                               Απρίλιος 2020

                                                                                   

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΒΑΘΜΙΔΕΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΤΗΤΑΣ Δημήτρης Κ. Μπάκας

Προοίμιο

Ζούμε μέσα σε έναν Κόσμο, όπου όλα δεν είναι, όπως θα έπρεπε να είναι.  Αυτός, όμως, είναι ο μοναδικός κόσμος που έχουμε. Οι  άνθρωποι έφτιαξαν έτσι τον κόσμο και πρώτα εμείς πρέπει να αλλάξουμε, εάν θέλουμε  κάτι καλύτερο.  Και μπορούμε να αλλάξουμε μόνον αλλάζοντας τον τρόπο αλληλεπίδρασης με τους  συνανθρώπους μας.

Δεν είναι δυνατόν να πετύχει ο άνθρωπος κάτι μη ανθρώπινο. Κάτι που δεν είναι, δηλαδή, μέσα στα όριά του. Η αντιπαλότητα,  η ανταγωνιστικότητα, ο φόβος, τα μίση και τόσα άλλα χαρακτηριστικά ανήκουν στη φύση του ανθρώπου, γιατί αναδύονται από εγγενείς ανάγκες του. Αυτά τον διατηρούν στη ζωή. Είναι δυνατόν να ζήσει άνθρωπος χωρίς να έχει επίγνωσή του φόβου, τη θλίψη, την όρεξη τού νέου, την επιτυχία για ευτυχία; ασφαλώς όχι. Αρκεί μόνον να τα ελέγχει και να τα διατηρεί στο κρίσιμο εκείνο σημείο που του δίνουν δύναμη, πείσμα και θάρρος για ενέργεια και δράση.  Να μείνουν, δηλαδή,  στα ανθρώπινα μέτρα.

 Εισαγωγή

Η ευγενής άμιλλα είναι η ψυχή της προόδου. Ο αθέμιτος ανταγωνισμός είναι καταστροφικός, γιατί συνιστά υπερβολή. Και κάθε υπερβολή είναι κάκιστη και βλαβερή και επικίνδυνη. Αλλά και  η απόλυτη ισότητα, η απόλυτη ελευθερία χωρίς αδελφοσύνη που αποδέχεται σε ανθρώπινο βαθμό την πραότητα καταλύουν την κοινωνία. 

  Μόνον οι σοφοί, οι άγιοι και ο Θεός δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα και διλήμματα. Αλλά στην εποχή μας δεν ευδοκιμούν ούτε οι σοφοί ούτε οι άγιοι. Ελάχιστοι φιλόσοφοι έχουν απομείνει.

 Μπορούμε όμως να δημιουργήσουμε ανθρώπινες συνθήκες με τη διεύρυνση της θαλπωρής και της ασφάλειας που νιώθει το νεογέννητο στην αγκαλιά της μάνας του. Να αναπτύξουμε συνθήκες τέτοιες, όπου ο καθένας να νιώθει  ότι ανήκει σε ένα σύνολο στο οποίο θέλει και εκείνο τον θέλει ως μέλος του. Αυτό είναι ανθρωπίνως εφικτό.

 Υπάρχουν λαοί που το έχουν πετύχει και μάλιστα θαυματουργούν στο παγκόσμιο σκηνικό και όχι πάντα λόγω μεγέθους, αλλά ανθρώπινης ποιότητας, που επιτυγχάνεται με την ολιστική παιδεία, την αγωγή  και την κουλτούρα. Το μπορούμε και εμείς. Αρκεί να μη φθάνουμε πάντα στα άκρα. Στη διχοστασία. «Το δικό μου και όχι το δικό σου». Στον αυτοκαταστροφικό ανταγωνισμό και το μίσος.

Γνωρίζουμε όλα σχεδόν που έχουμε  ανάγκη να γνωρίζουμε. Φθάσαμε στο φεγγάρι. Φτιάξαμε βόμβες που καταστρέφουν τον Πλανήτη μας, όχι μία αλλά πολλές φορές. Επικοινωνούμε άμεσα με όλους τους κατοίκους της Γης.  Ξέρουμε ακόμη το πως δημιουργήθηκε η ζωή και επεμβαίνουμε ακόμη σε αυτή. Αλλά δεν έχουμε ασχοληθεί, δεν γνωρίζουμε ούτε την αξία της, ούτε την ουσία της και το χειρότερο δεν πιστεύουμε  καν στην ανθρώπινη αγάπη ούτε στη δύναμή της για επίτευξη κοινωνικής συνοχής. Γι’ αυτό δεν  την έχουμε  εντάξει στις αρετές μας!

Η αγάπη συνιστά την  ύπατη δύναμη συνοχής της ζωής μας και έχει ταυτισθεί, ορθότατα, με το Θεό.  Ως ολότητα είναι ασύλληπτη από τον ανθρώπινο νου, αλλά η ψυχή, όταν την απαντήσει, την αναγνωρίζει αμέσως και πλημμυρίζει από ολβιότητα. Κάθε περιγραφή θα την αδικήσει οπωσδήποτε. Άρα κάποια στοιχεία, που θεωρούνται βασικά, θα καταγραφούν, ώστε να διευκολυνθεί ο αναγνώστης για να αποπειραθεί τη δική του προσέγγιση.

Ευτυχώς, είμαστε τυχεροί, ως Έλληνες, γιατί η γλώσσα μας  είναι τόσο πλούσια, ώστε καθίσταται ευκολότερη η απόδοση μεγάλου φάσματος αποχρώσεων της ζωής μας!

                                                                      

Έρωτας-  Φιλία - Αγάπη

 Έρως: Ο Αριστοφάνης  λέει για τον έρωτα, ό,τι ακριβώς θέλουμε όλοι να πιστέψουμε. Αυτό που ονειρευόμαστε. Τον ολοκληρωμένο ερώτα που μας γεμίζει και μας ολοκληρώνει: το αίσιο πάθος.

Ο Σωκράτης μιλάει για τον έρωτα έτσι, όπως είναι. Θεωρεί τον  έρωτα ανολοκλήρωτο και  καταδικασμένο  στη στέρηση, που μας καταδικάζει  στη δυστυχία. Δηλαδή ο Αριστοφάνης δεν κατάλαβε, ότι ο έρωτας δεν είναι Θεός, ούτε θεός και είναι γιος της Πενίας και του Πόρου. Μια σπαρακτική ένδεια. Μια επιθυμία που είναι πάντα έλλειψη.

Ο Πλάτων, δια του στόματος του Αγάθωνα, θεωρεί ότι η νεότητα, η τρυφερότητα, η ομορφιά, η γλυκύτητα, η δικαιοσύνη , η εγκράτεια, το θάρρος, η δεξιοσύνη και όλες οι αρετές έχουν τον έρωτα ως προέλευση. Αυτό, όμως, συνήθως ξεχνιέται. 

  

Φιλία: Ο Αριστοτέλης  τα έχει πει, ίσως, όλα για τη φιλία.. Είναι «καθαυτό επιθυμητή και συνίσταται περισσότερο στο να αγαπά κανείς παρά να αγαπιέται». Η φιλία είναι η συνθήκη της ευτυχίας, καταφύγιο ενάντια στη δυστυχία, χρήσιμη, ευχάριστη και καλή ταυτόχρονα. Είναι πιο σημαντική από τη δικαιοσύνη γιατί την εμπεριέχει. Είναι ταυτόχρονα η  υψηλότερη έκφραση και υπέρβαση της Πίστης. Οι φίλοι χαίρονται ο ένας τον άλλον και τη φιλία τους. Δεν μπορεί κάποιος να είναι φίλος με όλους ούτε να έχει πάρα πολλούς φίλους. Η υψηλότερη μορφή φιλίας δεν είναι πάθος, αλλά αρετή.  «Το αγαπάν είναι η αρετή των φίλων».  Ο φίλος μπορεί να ορισθεί  «αυτός που εύχεται να ζει και να υπάρχει για την αγάπη του φίλου του ή εκείνος που μοιράζεται τις χαρές και τις θλίψεις του φίλου του, όπως οι μητέρες για τα παιδιά τους. Έχουμε άδικο να πιστεύουμε πως μια θεότητα ή άψυχα όντα μπορούν να είναι αντικείμενα φιλίας. Πραγματική φιλία αναπτύσσεται όπου υπάρχει δυνατότητα ανταπόδοσης. Δεν υπάρχει φιλία  δίχως κάποιας μορφής ισότητας.  

Είναι ακόμη και η πατρική, αδελφική, υιική αγάπη, αλλά και η αγάπη των εραστών που η λέξη έρως δεν μπορεί επαρκώς να εκφράσει και τέλος. Η τέλεια φιλία των ενάρετων εκείνων που «εύχονται το καλό των φίλων τους επειδή τους αγαπούν». Η φιλία των κατ’ εξοχή φίλων.

Αγάπη: Ο έρωτας είναι ο πρώτος ισχυρός δεσμός που οδηγεί σε υψηλότερους αναβαθμούς  σύμφωνα με τον Πλάτωνα. Ο Άγιος Βερνάρδος διακρίνει ένα  πέρασμα από τον σαρκικό έρωτα , που είναι απόλυτα εγωιστικός(εκ φιλαυτίας λέει ο Απόστολος Παύλος), γιατί η φύση του ανθρώπου είναι εύθραυστη και πολύ αδύναμη. Το πέρασμα από το σαρκικό έρωτα στον πνευματικό , από την αγάπη για τον εαυτό στην αγάπη για τον άλλον, από την αγάπη που παίρνει στην αγάπη που δίνει, από  τον πόθο στη στοργή, από τη στέρηση στη χαρά, από τη βία στην τρυφερότητα απολήγει από τον έρωτα στη φιλία. Στη δεύτερη βαθμίδα αγάπης ( να αγαπάμε τον Θεό για χάρη μας) συνεχίζει ο Άγιος Βερνάρδος, μετά στην Τρίτη βαθμίδα (να αγαπάμε τον Θεό για χάρη του ίδιου του Θεού) και τέλος στην τέταρτη (να αγαπάμε τον εαυτό μας για χάρη του Θεού).

 Τούτη η πορεία ξεφεύγει από τις δυνατότητες των πολλών ανθρώπων. Μας λέει όμως κάτι βασικό: ότι το σώμα είναι υποχρεωτικά το σημείο αφετηρίας από όπου το πνεύμα ανυψώνεται ή γεννιέται.

Σχολιασμός

Ο έρωτας είναι σαν μια επιθυμία που, από τη φύση του στερείται πάντα αυτό που επιθυμεί και εξακολουθεί να στερείται ακόμη και αφού έχει κατακτήσει το στόχο του. Αυτό , ίσως , συνιστά το ιδανικό μέτρο του. Ένα αλλόκοτο μίγμα χαράς και πόνου. Μια γόνιμη οδύνη. Δεν υπάρχει  απόλυτα ευτυχισμένος έρωτας και αυτή η έλλειψη ευτυχίας είναι ο ίδιος ο έρωτας. Η ολοκλήρωσή του είναι ίσως απαγορευμένη. Πώς θα μπορούσε να κατέχει αφού είναι έλλειψη; «Με τη γέννηση εντός του ωραίου, απαντά  ο Πλάτωνας, και τη σωματική και ψυχική τεκνογονία ή δημιουργία, με την οικογένεια ή την τέχνη»

 Στην αρχαία ελληνική γλώσσα το «φιλείν» σημαίνει αγαπώ όποιο και εάν είναι το αντικείμενο αυτής της αγάπης και η «φιλία» αναφέρεται κυρίως σε διαπροσωπικές σχέσεις ( ποια θαυμάσια προσέγγιση αποχρώσεων νοημάτων!). Με τη φιλία μπαίνουμε στο χώρο της αγάπης. Ένας φίλος που δεν αγαπάμε θα έπαυε να είναι φίλος. Μια αγάπη που δεν έχει να κάνει με την έλλειψη και που δεν είναι έρωτας. Είναι έλλειψη στο  χρυσό μέτρο της. Είναι ενέργεια, δύναμη, όρεξη. Αν η πείνα είναι έλλειψη τροφής και επομένως οδυνηρή, η όρεξη είναι διάθεση για φαγητό. Η επιθυμία  είναι χαρά. Αμοιβαία στοργή και αγάπη. Χαρά να αγαπάς και να αγαπιέσαι. Κοινή ζωή. Κοινή ευθύνη. Αμοιβαία απόλαυση και εμπιστοσύνη . Μία ενεργός αγάπη.

 Υπάρχει πάντα ένα κρίσιμο σημείο, από το οποίο αναδύεται η ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου. Η ανθρωπινότητα ή εάν θέλετε η  ανθρωπιά μας. Να αγαπάμε  όχι για λόγους καθαρής ανταποδοτικότητας, ισότητας και ανταμοιβής αλλά αγάπη και μόνον για την αγάπη. Η αγάπη που αναδύεται ακριβώς τη στιγμή που το νεογέννητο επιζητά τη θηλή της μητέρας του. Ποια απληστία έχει το μικρό! Ποια  γενναιοδωρία η μητέρα! Το μικρό δεν νιώθει τίποτε άλλο από την επιθυμία, από την ενόρμηση και από το ζωώδες. Στη μητέρα δεν υπάρχει ούτε  ίχνος από αυτά. Κυριαρχεί η αγάπη, η θηλύτητα, η τρυφερότητα, η ευστοργία. Κάτι που παρατηρείται σχεδόν σε όλα τα θηλαστικά, αλλά στον άνθρωπο κορυφώνεται στον ύμνο της συνειδητής  γέννησης νέου ανθρώπου με το  να αγαπά χωρίς όρους, όπως η Μητέρα.

Αυτή τη στιγμή της αγάπης ξαναγεννιέται  και το ανθρώπινο πνεύμα. Εδώ, στον ύπατο  ανθρώπινο αναβαθμό αγάπης, τη στιγμή της συμμετοχής του ανθρώπου στη ζωική ενέργεια που ταυτίζεται με την αγάπη, τη χαρά και την ολβιότητα , ίσως, έχουμε και την εμφάνιση το Θεού! Ο Κόσμος δεν μπορεί να εξηγηθεί με τη θεϊκή φιλία( ο Αριστοτέλης αναρωτήθηκε: ποιος τολμά να θεωρήσει τον εαυτό του φίλο με το Θεό;)

Η Σιμόν Βέιλ παρατηρεί εύστοχα: « Ο Θεός δημιούργησε από αγάπη, για την αγάπη. Ο Θεός δεν δημιούργησε τίποτε άλλο από την ίδια την αγάπη και τους τρόπους της αγάπης. Τούτη η αγάπη δεν είναι ένα πλεόνασμα ύπαρξης, χαράς ή δύναμης. Είναι το εντελώς αντίθετο: έκπτωση, αδυναμία, απάρνηση».

 Η δημιουργία από τη μεριά του Θεού είναι πράξη όχι διάχυσης αλλά απόσυρσης.  Δέχθηκε μια έκπτωση, ένα άδειασμα σε από ένα κομμάτι ύπαρξης της θεϊκότητάς  Του. «Ο Θεός επέτρεψε να υπάρξουν πράγματα άλλα από Εκείνον, απείρως μικρότερης αξίας από Εκείνον.

Ο Θεός εκχωρεί μέρος διαφορετικά δεν θα υπήρχε ο κόσμος. Ο Θεός υποχωρεί ή καλύτερα συν-χωρεί(συγχωρεί).  Οι γονείς επίσης. Γι’ αυτό η καθαρή αγάπη είναι υποχώρηση και συγχώρηση. Με την αγάπη αφήνουμε περισσότερο ελεύθερο χώρο. Αυτό συνιστά  καθαρή γενναιοδωρία. Η αγάπη είναι το αντίθετο της δύναμης. Αλλά πιο δυνατή από τη δύναμη. Ο Χριστός ζήτησε να απαρνηθούμε τους εαυτούς μας….».    Αυτό είναι το πνεύμα του Χριστού, αυτό είναι το πνεύμα του Γολγοθά. Ο Θεός είναι αγάπη. Η αγάπη του Θεού είναι ανεξάρτητη από την αξία του αντικειμένου της.

Η Χριστιανική αγάπη είναι η αυθόρμητη και χαρισμένη δίχως κίνητρο, δίχως όφελος, ακόμη και δίχως λόγο. Αυτό τη διαφοροποιεί σαφώς από τον έρωτα, που είναι πάντα άπληστος, εγωιστικός, με κίνητρο αυτό που πάντα του λείπει, που πάντα καταξιώνεται από τον άλλον. Την διαφοροποιεί  και από τη φιλία, η οποία δεν είναι ποτέ ιδιοτελής( αφού το συμφέρον των φίλων είναι και δικό μου συμφέρον). Ιεροί Πατέρες της Εκκλησίας, περισσότερο ρεαλιστές και ανθρώπινοι, μπόρεσαν να δείξουν πώς περνάμε από την αγάπη για τον εαυτό μας  στην αγάπη για τον άλλο και στη συνέχεια στην ιδιοτελή αγάπη για τον άλλον στην ανιδιοτελή.  Από τη φιληδονία στη φιλοστοργία και μετά στην ευσπλαχνία, στην ελεήμονα αγάπη. Με άλλα λόγια από τον έρωτα στη φιλία και αργότερα, ενίοτε εν μέρει ως προοπτική, από τη φιλία στην αγάπη.

Συμπεράσματα

Για όσους δεν πιστεύουν στο Θεό(!), ίσως μια κάποια ιδέα ανθρωπιάς, που όλοι συμμερίζονται: είναι αυτό που οι Αρχαίοι Έλληνες ονόμασαν φιλανθρωπία, την οποία όρισαν ως «μια φυσική κλίση αγάπης προς τους ανθρώπους». Έναν κοινό τρόπο ύπαρξης που οδηγεί στην αγαθοεργία και στην ευμένεια απέναντί τους. Μιλάμε για μια διευρυμένη φιλία εμπλουτισμένη με πολλά στοιχεία, καθόσον είναι ανοιχτή σε όλη την ανθρωπότητα. «Αγκαλιάζει όλη την οικουμένη»(Επίκουρος). Φως ιλαρό, γλυκό φως, που φωτίζει κάθε άνθρωπο, γνωστό , άγνωστο, κοντινό ή μακρινό, εν ονόματι μιας ανθρωπότητας, μιας κοινής ζωής, μιας κοινής  ανημποριάς. Πώς να μην αγαπάμε , έστω και λίγο, εκείνον που μας μοιάζει, ζει όπως και εμείς, που υποφέρει όπως και εμείς, που θα πεθάνει όπως και εμείς; Όλοι μπροστά στη ζωή είμαστε αδέλφια, ακόμη και εάν έχουμε αντιθέσεις, ακόμη και εάν είμαστε εχθροί. Όλοι αδέλφια  μπροστά στον θάνατο, Μια αγάπη ως εάν αδελφοσύνη των θνητών.

Το «αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτό» είναι ανθρωπίνως δυνατό; Μάλλον όχι. Αλλά παραμένει ως οδοδείκτης. Μας δείχνει ότι δεν υπάρχει άλλος από το δρόμο της αγάπης. Φαίνεται αυτό σαν να σκοτώνουμε τον εαυτό μας! και όντως έτσι είναι. Τον στριμώχνουμε σε τέτοιο σημείο σαν να λέμε «ότι πρέπει να πεθάνει, όπως ένας σπόρος,  για να απελευθερώσει την ενέργεια που εμπεριέχει», όπως διατύπωσε η Βέιλ.

Θαρρούμε ότι η ελεήμων αγάπη είναι αρετή. Ακόμη και η φιλία είναι αρετή. Γιατί απαιτείται να αποκτήσουμε με τη θέλησή μας εσωτερική δύναμη ώστε να τιθασεύσουμε τα κεντρομόλα, προς εαυτόν, ένστικτα. Η τριχοτόμηση (έρως-φιλία- αγάπη) είναι μάλλον σχηματική. Τα όρια  δεν είναι απαράβατα. Η ανθρωπινότητα ως μια συνέχεια μπορεί οδηγήσει συνεχώς πλησιέστερα στον στενότερο πνευματικό δεσμό των ανθρώπων.

Η αγάπη στην ύπατη , χωρίς όρους, μορφή της υπερκαλύπτει όλες τις αρετές. Στην ουσία τις προϋποθέτει. Δεν πραγματώνεται σχεδόν ποτέ και αυτός είναι ο λόγος που είναι οι αρετές απαραίτητες. Φυσικά δεν θα υπήρχε λόγος να μιλήσουμε για ηθική, δικαιοσύνη , γενναιοδωρία, σωφροσύνη, σύνεση, θάρρος , γλυκύτητα, εγκράτεια, συμπόνια, ταπεινότητα, ανοχή, καλή πίστη όταν υπήρχε η ελεήμων,  χωρίς όρους  αγάπη.

Ο Πλάτωνας το είχε δει νωρίτερα ότι υπάρχει ένας ορίζοντας πέρα από τον έρωτα και τη φιλία. Μια  περιοχή  του πνεύματος, όπου τίποτε πια δεν λείπει και όπου τα πάντα αναδύουν ολβιότητα και χαρά . Αυτό ονόμασε Αγαθό και αργότερα το ονόμασαν Θεό, που δεν είναι τίποτε άλλο, ίσως, από την Αγάπη στο μέτρο το ανθρώπινο, που βιώνουμε ή νιώθουμε τουλάχιστο στην απουσία της την αξία της και την αναγκαιότητα επιδίωξης.

Επίλογος

Η μεταρσιωμένη σε αρετή αγάπη πρέπει να καλλιεργηθεί σε όλα τα πεδία της Παιδείας, γιατί συνιστά το ουσιαστικότερο αντιστήριγμα του εγωτισμού.  Η αγάπη είναι η υπέρτατη αξία της ζωής! Το αλφαβητάρι όλων των αρετών. Ό,τι είναι το οξυγόνο για την υγεία του ανθρώπου είναι η αγάπη για την ψυχική του υγεία. Για την αγάπη του ελέους δεν μπορεί να εκφράσει κανείς κάτι παραπάνω από τον ύμνο στην αγάπη του  Αποστόλου Παύλου( Προς Κορινθίους Α΄ Επιστολή)[1]

 Για την ανθρώπινη αγάπη ,ίσως, η καλύτερη διατύπωση είναι εκείνη του Σοφοκλή που έβαλε στα χείλη της Αντιγόνης: «Ού τοι συνέχθειν,  αλλά συμφιλείν  έφυν». Πιο μεγαλείο για τις ανθρώπινες σχέσεις: να πιστεύουμε ότι πρέπει να προηγείται πάντα στις επιλογές μας η αγάπη και να μην υπερτερεί το μίσος. Το να αγαπάμε σημαίνει ότι αναζητούμε τη δύναμη έξω από τον εαυτό μας. Ενώ το μίσος ξεχειλίζει από μέσα μας.

 Για να προσεγγίσει, όμως, με κάποια σχετική επιτυχία  ο άνθρωπος τις τρείς θεολογικές αρετές(πίστη ελπίδα και αγάπη) είναι υποχρεωμένος να διανύσει μια πορεία επίμοχθης αριστοποίησης με την διαρκή καλλιέργεια ουσιαστικά ενός ολογράμματος αρετών.

Με απώτερο στόχο  το «γεννήθηκα για να αγαπώ και όχι για να μισώ»  και με πλέον γόνιμο ορίζοντα αγαθού την Πατρίδα, ως ισότιμο Μέλος της Διεθνούς Κοινότητας, απαιτείται, παράλληλα με την εξειδικευμένη εκπαίδευση,  η καλλιέργεια της  ολιστικής παιδείας, που αποβλέπει την καλλιέργεια των θεμελιωδών αρετών του σκέπτεσθαι ( φρόνηση, γνώση,  αλήθεια) , του συναισθάνεσθαι ( θάρρος, κάλλος, γλυκύτητα, πραότητα) και του πράττειν το αγαθό( γενικό καλό, ηθική, δικαιοσύνη).

Τότε αναδύονται η  αναγκαία  για καταβολή προσπάθειας Πίστη, όπως  η Ελπίδα και  τελικά η αγάπη. Δρόμος δύσβατος γι’ αυτό τον αποφεύγουμε  και ως ανθρωπότητα  οδηγηθήκαμε στη δυστυχία, απόγνωση και απελπισία.

 Όμως η «ανάγκη κρατεί πάντων»! Τα πάντα δοκιμάσθηκαν και «πτώχευσαν».

  Πρέπει να αναζητήσουμε  την αγάπη. Δεν έχουμε άλλη επιλογή.

                                                                      Δημήτρης Κ. Μπάκας

                                                                             Απρίλιος 2020

---

[1] Ελληνιστική κοινή: Εάν ταις γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγάπην δε μη έχω, γέγονα χαλκός ηχών ή κύμβαλον αλαλάζον……